ЖЕЛТОҚСАН ТУРАЛЫ МӘЛІМДЕМЕ

ЖЕЛТОҚСАН ТУРАЛЫ МӘЛІМДЕМЕ

Совет заманында ақындығымен аты шыққан Мұхтар Шаханов 1989 жылы Мәскеуде СССР халық депутаттары Жоғары советінің бірінші съезінде 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасына қатысты жасаған мәлімдемесінен кейін қоғам қайраткері ретінде танылды. Ол СССР көлемінде тікелей эфир арқылы көрсетілген съез мінберінен Алматыда 1986 жылғы желтоқсанда Мәскеу шешіміне наразылық білдіріп алаңға шыққан қазақ жастарының шеруін биліктің басып-жаншуы және одан кейін республикада жүргізілген қуғын-сүргін жайлы қалың бұқараға алғаш рет жеткізіп, Желтоқсан оқиғасының жай-жапсарын әділетті тексеру үшін комиссия құру қажеттігін айтқан.

Мұхтар Шаханов СССР халық депутаттары бірінші съезінде Қазақстандағы 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасы туралы мәлімдеме жасап тұр. (Видеодан скриншот.)

Шаханов съез мінберіне шығуға сөз сұраған кезде Желтоқсан оқиғасы емес, экологиялық тақырыпқа - Арал теңізінің мәселесі туралы сөйлейтіні туралы өтініш білдіргенін айтады. Ол 1988 жылы Қазақстанда құрылған тұңғыш экологиялық қозғалыс – "Арал-Балқаш" қоғамдық комитетін басқаратын. Қазақстаннан сайланған жиырмаға жуық депутат "Шаханов Арал проблемасын айтуға сөз сұрайды" деген өтінішке қол қойып, оны съезд президиумына тапсырғаннан кейін ғана биік мінберден сөйлеуге мүмкіндік туған.

Қазір интернетте сақталған видеодан Мұхтар Шаханов 1989 жылы Мәскеуде бірінші съезде мәлімдеме жасап тұрған кезде залда отырған Қазақстан компартиясы орталық комитетінің бірінші хатшысы Геннадий Колбин, министрлер советінің төрағасы Нұрсұлтан Назарбаев және Қазақстаннан сайланған өзге де депутаттарды көруге болады. Бірақ қазір Мұхтар Шаханов әлгі адамдардың сол кездегі реакциясы қандай болғаны туралы таратып айтудан тартынады.

– Арал мәселесінің орнына Желтоқсан оқиғасында қазақ халқына "ұлтшыл" деген орынсыз айып тағылғаны туралы сөйледім. Ертеңінде әлгі өтінішке қол қойған 19 депутаттың 16-сы "Шаханов бізді алдады, депутаттықтан айыру керек" деп арыз жазды, - дейді ол.

Шахановтың Мәскеудегі съездегі мәлімдемесі жайлы әртүрлі пікірлер бар. Онда биік мінберден Желтоқсан оқиғасы туралы айтқаны үшін Мұхтар Шахановты кейін республиканың бірінші басшылары қатты айыптағаны айтылады.

Мұхтар Шаханов (сол жақта) 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасы құрбандары құрметіне тұрғызылған "Тәуелсіздік таңы" ескерткіші жанындағы еске алу шарасында. Алматы, 17 желтоқсан 2016 жыл.

Мәскеудегі съезге дейін баспасөзде біржақты сипат беріліп келген Желтоқсан оқиғасына деген көзқарас өзгере бастады. Қуғын-сүргінге ұшырағандар шағымданып, олардың кейбірінің ісі қайта қаралды. Кейін Қазақстан Жоғары Кеңесі құрған Желтоқсан оқиғасын тергеу комиссиясына Мұхтар Шаханов жетекшілік етті. Комиссия Желтоқсан оқиғасына қатысы бар жоғары лауазымды шенеуіктерден, оқиғаға қатысушыларды тергеумен айналысқан құқық қызметкерлерінен, оқиғаға қатысып, биліктің озбырлығына куә болған қарапайым азаматтардан жауап алып, куәліктер жинады. Ол туралы баспасөзде және кейін зерттеулерде көптеген деректер жарияланды. Бірақ, Желтоқсан оқиғасына қатысушылар мен зерттеушілердің көбі ол комиссия өз жұмысын соңына дейін жеткізе алмады деп санайды.

Мұхтар Шаханов бұған дейін Желтоқсан оқиғасына арналған түрлі шараларда және баспасөзге берген сұхбаттарында "советтік кезеңдегі басшылардың әлі де билікте отыруына байланысты шындық соңына дейін ашылмай қалғаны" туралы айтқан.